minchev 200 dashtavayr: 200-500 bardzravayr: 500-ic bardzr sarahart

ՀՀ արդյունաբերություն և Վառելիքաէներգետիկ արդյունաբերություն

Թեմա՝ ՀՀ արդյունաբերություն

1. Հայաստանում արդյունաբերությունը ե՞րբ է սկսել ձևավորվել որպես առանձին ճյուղ և ինչպիսի՞ զարգացում է ունեցել խորհրդային տարիներին:
Հայաստանի արդյունաբերությունը խորհրդային տարիներին ձևավորվեց որպես տնտեսության առաջատար ճյուղ: Մինչև անկախացումը Հայաստանի արդյունաբերության բաժինը ՀՆԱ-ում ավելին էր, քան մնացած բոլոր ծյուղերինը միասին վերցրած: Արդունաբրությունն էր որոշում երկրի արտադրական դիմագիծը և տեղը աշխատանքի միջազգային բաժանման համագարգում:

2. Թվարկե՛ք և գնահատե՛ք այն գործոնները, որոնց ազդեցությամբ արդյունաբերությունը դարձավ Հայաստանի տնտեսության առաջատար ճյուղ:
Թեթև սննդի և քիմիական արդյունաբերության ճյուղերը։

3. Որո՞նք են արդյունաբերությունը բնութագրող հիﬓական վիճակագրական ցուցանիշները: Թվարկե՛ք այդ ցուցանիշներով արդյունաբերության առաջատար ճյուղերը:
Արդյունաբերության հիմնական ցուցանիշների համախառն արտադրանքի ծավալի և աշխատողների թվի կայուն աճի շնորհիվ Հայաստանի արդյունաբերության ճյուղային կառուցվածքում առաջատար դիրք գրավեցին մեքենաշինությունը, թեթև, սննդի և քիմիական արդյունաբերության ճյուղերը: Մշակող արդյունաբերության արտադրանքի ծավալում առավել մեծ բաժին ունեին սննդի արդյունաբերությունը, գունավոր մետաղաձուլությունը, ինչպես նաև նոր ճյուղերը՝ ադամանդագործությունը և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արտադրություն

4. Ինչպիսի՞ փոխազդեցություններ, քանակական-որակական կորուստներ ունեցավ արդյունաբերությունն անկախության առաջին տարիներին և ի՞նչ պատճառով:
Արդյունաբերական հսկաների մեծ մասը դադարեց արտադրանք տալ, ապա ևփակվեց կամ բաժանվեց մանր արտադրամասերի, որոնց մի մասը միայն կարողացավ պահպանել իր գոյությունը և այժմ էլ հզորության մի փոքր մասով է աշխատում: Քայքայվեց տասնամյակների ընթացքում ձևավորված արդյունաբերության ճյուղային կառուցվածքը:

5. Բնութագրե՛ք ՀՀ արդյունաբերության արդի կառուցվածքն ըստ տնտեսական արտադրական գործունեության 3 խմբերի:
Եթե արդյունաբերական արտադրանքի ընդհանուր ծավալ ընդունենք 100%, ապա կառուցվածքն ըստ վերը նշված տնտեսականարտադրական գործունեության խմբերի կունենա հետևյալ պատկերը (2012 թ. տվյալներով)։
հանքագործական արդյնաբերություն – 15%
մշակող արդյնաբերություն – 65%
էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրության եւ բաշխում – 20%

Թեմա՝ Վառելիքաէներգետիկ արդյունաբերություն

1.Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում վառելիքաէներգետիկ համալիրը, ո՞րն է նրա գլխավոր գործառույթը: 
Վառելիքաէներգետիկ համալիրն այն հիմքն է, որի վրա ներկայումս զարգանում է յուրաքանչյուր երկրի տնտեսությունը։ Այն ապահովում է տնտեսության բոլոր ճյուղերի և բնակչության ՝ վառելիքի ու էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը։ Այդ համալիրն է, որ վառելիքի տարբեր տեսակների այրումից (ածուխ, նավթ, բնական գազ) կուտակված էներգիան, գետերի և քամու մեխանիկական էներգիան, Երկրի ընդերքի և Արևի ջերմային էներգիան հատուկ կառուցված կայաններում փոխարկում է էլեկտրակամ էներգիայի և էլեկտրահաղորդման գծերով փոխանցում սպառողին։

2. Ինչպիսի՞ն է ՀՀ էլեկտրաէներգետիկայի կառուցվածքը: Թվարկե՛ք առավել հզոր էլեկտրակայանները:
Այժմ ՀՀ էլեկտրաէներգիայի արտադրության կառուցվածքում առաջատարը ջերմային էներգետիկան է շուրջ 42%-ով, իսկ ջրային էներգետիկան միակն է, որ կախված է ներմուծվող էներգակիրներից և կարող է աշխատել նույնիսկ տրանսպորտի շրջափակման պայմաններում։ Ճանապարհորդելիս մարդիկ իրենց բնակավայրի հարևանությամբ տեսնում են երկաթյա սյուներով «քայլող» մետաղյա լարերի։ ՀՀ-ում ամենաերկար ու հզորը Հրազդան-Սևանի ավազանից ՝ Զանգեզուր ՝ 220հազ. վոլտ լարման էլեկտրահաղորդման գիծն է։ Դրանից ճյուղավորվում են 110հազ. և 35հազ. վոլտ լարման գծեր, որոնք էլ իրենց հերթին սկիզբ են տալիս բաշխիչ ցանցը կազմող ցածր լարման գծերին ու էլեկտրաէներգիան հասցնում են բոլոր քաղաքներն ու գյուղերը։
Հրազդանի ջէկը – 1110 հազար կՎտ,
Հայկական աէկը – 820 հազար կՎտ,
Երևանի ջէկը – 550 հազար կՎտ,
Արգելի ջէկը – 218 հազար կՎտ,
Տաթևի ջէկը – 157 հազար կՎտ,
Շամբի ջէկը – 151 հազար կՎտ,
Քանաքեռի ջէկը – 102 հազար կՎտ:

3. Ինչո՞ւ է շահավետ էլեկտրակայանները ﬕավորել էլեկտրահաղորդման գծերի ﬕասնական ցանցի ﬔջ: 

4. Ինչպիսի՞ն է ՀՀ ﬕասնական ցանցը:
Հայաստանի Հանրապետությունում գործում է գազամուղների ներքին ցանցը, որն ընդգրկում է բոլոր խոշոր քաղաքները և դրանց բնակավայրերը։

5. Վերլուծե՛ք ՀՀ նախկին` խորհրդային վերջին տարիների և ներկայիս էլեկտրահաշվեկշիռը: 

6. Ինչպիսի՞ն եք տեսնում ՀՀ վառելիքաէներգետիկ համալիրի զարգացման հեռանկարը:
Պետք է թարմացվի ԱԷԿ-ը, որովհետև այն վտանգավոր է և աշխատում է հին մեթոդներով։ Պետք է օգտվել նաև ոչ ավանդական միջոցներից։ Որոշ ժամանակ անց ուրանը, նավթը, կամ գազը կարող են սպառվել, իսկ արևային էներգիան և քամու էներգիան՝ ոչ։ Ավելի լավ է սկսել օգտագործել արևի և քամու էներգիաները, եթե հնարավոր է և նպաստավոր է, որպեսզի ապագայում չունենանք էներգիայի խնդիր։

ՀՀ տնտեսությունը

ՀՀ ջրագրությունը, գետերը

Թեմա 9 Դաս 25,26

ՀՀ բնակչության ազգային կազմը և աշխատանքային ռեսուրսները, ՀՀ բնակչության տեղաբաշխումը.տարաբնակեցում

1. Գրել բնակչության կազմ, աշխատանքային ռեսուրսներ հասկացությունների բացատրությունը
   Հայաստանի Խորհրդային միության ժամանակ ազգային կազմով ամենամիատարրն էր ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ։ 1979 թվականին հայերի տեսակարար կշիռը կազմել է 89,7 %,1987  թվականին՝ 93,3 %։ Առավել մեծաքանակ ազգ փոքրամասնություններից էին ադրբեջանցիները (2,6 %), ռուսները (1,5 %), եզդիները (1 %)։ 2011-ի մարդահամարի տվյալներով՝ հայերը կազմել են ՀՀ բնակչության 97,9 % ը, եզդիները՝ 1,3 %-ը, ռուսները՝ 0,4 %-ը, այլ ազգերի ներկայացուցիչները՝ 0,4 %-ը։
   
   ՀՀ բնակչության ազգային կազմով աշխարհի առավել միատարր երկրներից է: Հիմնական ազգը հայերը:
   
   ՀՀ թվաքանակով երկրորդ ազգը եզդիներն են երրորդ տեղում ռուսներն են:
   
   ՀՀ մյուս ազգերից համեմատաբար մեծաքանակ են ասորիները, քրդերը, ուկրաինացիներ, վրացիները և հույները:
   
2. Բերել օրինակներ  ՀՀ-ում ազգային կազմի առանձնահատկություններից
   Օրինակ Հայաստանը ՀԽՍՀՄ ի ժամանակ ազգային կազմով ամենամիատարրն էր ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ։ 1979 թվականին հայերի տեսակարար կշիռը կազմել է 89,7 %,1987  թվականին՝ 93,3 %։ Առավել մեծաքանակ ազգ փոքրամասնություններից էին ադրբեջանցիները (2,6 %), ռուսները (1,5 %), եզդիները (1 %)։ 2011-ի մարդահամարի տվյալներով՝ հայերը կազմել են ՀՀ բնակչության 97,9 % ը, եզդիները՝ 1,3 %-ը, ռուսները՝ 0,4 %-ը, այլ ազգերի ներկայացուցիչները՝ 0,4 %-ը։
   
3. Բացատրել աշխատանքային ռեսուրսների և տնտեսապես ակտիվ բնակիչների տարբերությունը
   Աշխատանքային ռեսուրս է համարվում բնակչության այն մասը, որը կարող է աշխատանքային գործնեություն ծավալել և դրանով իսկ դառնալ հասարակության արտադրող կան ուժերի ակտիվ տարրը: Աշխատանքային ռեսուրսների քանակը պայմանավորված է բնակչությանընդհանուր քանակով և տարիքային կազմով: Իսկ Տնտեսապես ակտիվ է կոչվում բնակչո թյան այնմասը, որն ունի սեփական եկամուտ: Դրանք բոլոր աշխատողներնեն ևաշխատանք փնտրող գործազուրկները:
   
4. Ներկայացնել ՀՀ-ում կրթական մակարդակի որակը
   Հայաստանում գործում է 6-16 տարեկան երեխաների պարտադիր կրթությամբ կառուցվածքային կրթական համակարգ։ Բարձրագույն կրթությունը հասանելի է բուհերի միջոցով՝ ծրագրերը միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու ջանքերով: Մարտահրավերները ներառում են սահմանափակ ռեսուրսներ և հնացած ենթակառուցվածքներ, սակայն բարեփոխումներն ընթացքի մեջ են: Ուսուցման հիմնական լեզուն հայերենն է՝ բարձրագույն կրթության մեջ անգլերենի կիրառման աճով: Հայաստանը ներգրավվել է միջազգային համագործակցության մեջ՝ բարելավելու կրթության որակը և հետաքրքրություն է ցուցաբերել տեխնոլոգիան ուսուցման մեջ ինտեգրելու հարցում: Երկիրը պատմականորեն գրագիտության բարձր մակարդակ ունի։ Վերջին տեղեկությունների համար խորհուրդ է տրվում ստուգել վերջին աղբյուրները:
   
5. Կազմել դիագրամ՝ նշելով Հայաստանի ազգային կազմը
   
6. Համացանցից գտնել տեղեկություններ, թե հայաստանը կրթական մակարդակով աշխարհում որերոդ տեղում է 

Թեմա 8 ՀՀ բնակչությունը, (12․12․23-ի համար)
Դաս 23,24
Դասանյութ

1. Որքա՞ն է  ՀՀ բնակչությունը։
2. 791 միլիոն:

2. Որքան է  հայերի թիվն ամբողջ աշխարհում, թվարկեք ըստ երկրների և թվի:
Հայերը ըստ երկրների:

3. Ըստ բնակչության թվաքանակի Հայաստանի Հանրապետությունը ինչպիսի՞ պետություն է համարվում: Թվարկե՛ք և քարտեզի վրա ցո՛ւյց տվեք այն պետությունները, որոնք իրենց բնակչության թվաքանակով հաﬔմատելի են ՀՀ-ի հետ:
2022 թվականի հունվարին վերջին թարմացման տվյալներով՝ Հայաստանի Հանրապետությունը բնակչության թվով համարվում է փոքր երկիր։ Նրա բնակչությունը գնահատվում է մոտ 3 միլիոն մարդ։
Ալբանիամոտ 2,8 միլիոն մարդով,
Ջամայկա 2,9 միլիոն մարդ,
Լիտվա` 2,8 միլիոն մարդ,
Քաթար՝ 2,8 միլիոն մարդ:

4. Ի՞նչ գործոններ են ազդում բնակչության թվի փոփոխության վրա:
Ծնելիության մակարդակ,
Մահացության մակարդակ,
Միգրացիա,
Կյանքի տևողություն,
Տնտեսական գործոններ,
Բնական աղետներ և համաճարակներ,
Ուրբանիզացիա:

5. Ի՞նչ եք հասկանում մշտական բնակչություն ասելով:
Մշտական բնակչություն ասելով ես հասկանում եմ ինչ-որ տարածքում, քաղաքում, երկրում մշտական բնակչություն ունենալ:

6. Ի՞նչ է նշանակում բնակչության թվի բնական շարժ և ﬔխանիկական շարժ:
Բնակչության բնական շարժը բնակչության թվի փոփոխությունն է (աճը կամ նվազումը), որը տեղի է ունենում բնական եղանակով՝ ծննդի ու մահի հետևանքով։
Այսինքն` տվյալ երկիր կամ տարածաշրջան ժամանածների և այնտեղից մեկնածների թվաքանակների տարբերության արդյունքում փոփոխվում են դրանց բնակչության թիվը, բնական շարժի և կազմի ցուցանիշները։

7. Ինչպիսի՞ն է Հայաստանի Հանրապետության բնակչության թվի բնական շարժը: Ի՞նչ փոփոխություններ է այն կրել:
Բնակչության բնական տեղաշարժի վրա Հայաստանի Հանրապետությունում, ինչպես շատ երկրներում, ազդում են տարբեր գործոններ, ինչպիսիք են ծնելիությունը, մահացության մակարդակը և միգրացիայի օրինաչափությունները:
Բնակչության անկում,
Ծնելիության ցածր մակարդակ,
Արտագաղթ,
Ծերացող բնակչություն:
Հայաստանի կառավարությունը տարբեր միջոցներ է իրականացրել, ինչպիսիք են տնտեսության խթանման, աշխատատեղերի ստեղծման, առողջապահական և կրթական համակարգերի բարելավման և հայրենադարձության խրախուսման քաղաքականությունների ներդրումը:

8. Ինչպիսի՞ն են ՀՀ բնակչության բնական շարժի տարածքային տարբերությունները:
Բնակչության բնական աճի ցուցանիշը բարձր է մայրաքաղաքին հարակից մարզերում, ցածր լեռնային հեռավորներում:

Թեմա 8՝ ՀՀ բնակչության ազգային կազմը և աշխատանքային ռեսուրսները

1․ Գրել բնակչության կազմ, աշխատանքային ռեսուրսներ հասկացությունների ․ բացատրությունը։
Բնակչության տարիքային կազմը բնակչության բաշխումն է ըստ տարիքային խմբերի։ Բնակչության սեռային կազմը ցույց է տալիս, թե ինչպիսին է տղամարդկանց և կանանց թվաքանակի հարաբերակցությունը։ Սեռային կազմը տարբեր է ինչպես բնակչության առանձին տարիքային խմբերում, այնպես էլ աշխարհագրորեն՝ աշխարհի տարբեր տարածաշրջաններում և երկրներում։ Տղաների քանակական գերազանցությունը պահպանվում է մինչև 15 տարեկանը։ Երիտասարդ տարիքում սեռերի քանակը հավասարակշռվում է։ Բարձր տարիքային խմբերում կանայք ավելի մեծ թիվ են կազմում, որովհետև տղամարդիկ ավելի շատ են մահանում, բացի դրանից` կանայք ավելի երկարակյաց են, քան տղամարդիկ։ Ընդհանուր առմամբ, եվրոպական երկրներում գերակշռում են կանայք, իսկ մահմեդական երկրներում՝ տղամարդիկ: Աշխատանքային ռեսուրսներ են համարվում բնակչության աշխատանքային հասակի մարդիկ, ինչպես նաև աշխատող ավելի մեծահասակներն ու երեխաները, ովքեր իրենց ֆիզիկական կարողություններով, գիտե­լիքներով և փորձով կարողանում են աշխատել տնտեսության որևէ բնագավառում։

2․ Բերել օրինակներ  ՀՀ-ում ազգային կազմի առանձնահատկություններից։
Օրինակ.` Հայաստանը ՀԽՍՀՄ ի ժամանակ ազգային կազմով ամենամիատարրն էր ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ։ 1979 թվականին հայերի տեսակարար կշիռը կազմել է 89,7 %, 1987  թվականին՝ 93,3 %։ Առավել մեծաքանակ ազգ փոքրամասնություններից էին ադրբեջանցիները (2,6 %), ռուսները (1,5 %), եզդիները (1 %)։ 2011-ի մարդահամարի տվյալներով՝ հայերը կազմել են ՀՀ բնակչության 97,9 % ը, եզդիները՝ 1,3 %-ը, ռուսները՝ 0,4 %-ը, այլ ազգերի ներկայացուցիչները՝ 0,4 %-ը։

3․ Բացատրել աշխատանքային ռեսուրսների և տնտեսապես ակտիվ բնակիչների տարբերությունը։
Աշխատանքային ռեսուրս է համարվում բնակչության այն մասը, որը կարող է աշխատանքային գործնեություն ծավալել և դրանով իսկ դառնալ հասարակության արտադրող կան ուժերի ակտիվ տարրը: Աշխատանքային ռեսուրսների քանակը պայմանավորված է բնակչության ընդհանուր քանակով և տարիքային կազմով: Իսկ Տնտեսապես ակտիվ է կոչվում բնակչո թյան այնմասը, որն ունի սեփական եկամուտ: Դրանք բոլոր աշխատողներնեն ևաշխատանք փնտրող գործազուրկները:

4․ Ներկայացնել ՀՀ-ում կրթական մակարդակի որակը։
ՀՀ-ի կրթական համակարգը արդի չէ, իսկ այլ երկրներում կրթական մակարդակը ավելի որակյալ է և կրթական համակարգը ավելի ժամանակակից է ու ավելի պարզ։ Այլ երկրներում ծրագիրն անցում են 10 տարվա ընթացքում, իսկ 11 և 12-րդ դասարաններում պատրաստում համալսարանին կամ, որպես առաջին և երկրորդ կուրս։ Իսկ Հայաստանում 12-րդ դասարանները ոչինչ չեն անում, կրկնում են անցացը և պատրաստվում համալսարանական կյանքին։

5․ Կազմել դիագրամ՝ նշելով Հայաստանի ազգային կազմը։

6․ Համացանցից գտնել տեղեկություններ, թե Հայաստանը կրթական մակարդակով աշխարհում որերոդ տեղում է։
Հայաստանն ունի կրթության բարձր մակարդակ՝ ավելի քան 99%, իսկ մեծահասակների ավելի քան 60%-ն ավարտել է առնվազն միջնակարգ կրթություն:

Թեմա 7՝ ՀՀ ջրագրությունը, լճերը․ Սևանա լիճ

1․ Թվարկել ՀՀ լճերը ըստ ծագման և ցույց տալ քարտեզի վրա։
Աժդահակի լիճն առաջացել է Աժդահակ հանգած հրաբխի խառնարանում։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 3515 մետր բարձրության վրա։ Այն հանդիսանում է Հայաստանի ամենաբարձր լեռնային լիճը։

Մեծ և Փոքր Ալ լճերը գտնվում են Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերին՝ Սյունիքի բարձրավանդակի հյուսիս-արևմուտքում՝ Փորակների գոգավորությունում: Ջրհավաք ավազանը 140 ք. կմ է: Մեծ Ալ լիճը գտնվում է 2729 մ բարձրության վրա. երկարությունը 3,5 կմ է, լայնությունը՝ 1,5-2 կմ, մակերեսը՝ 5,3 ք. կմ, առավելագույն խորությունը՝ 10 մ: Փոքր Ալ լիճը գտնվում է 2743 մ բարձրության վրա. երկարությունը 1,5 կմ է, լայնությունը՝ 0,5 կմ, մակերեսը՝ 1,6 ք. կմ, առավելագույն խորությունը՝ 7 մ: Լճերն ունեն հրաբխաարգելափակման ծագում:

Լիճը գտնվում է Զանգեզուրի լեռնահամակարգի կատարային մասում, Քաջարանց գյուղից 8,3 կմ հվ-արմ.: Բարձրությունը ծովի մակարդակից3202 մ է, մակերեսը 10 հա, ծավալը1,5 մլն.խմ է, առավելագույն խորությունը 22 մ:

Պարզ լիճը գտնվում է Տավուշի մարզում, Արեգունի լեռների հյուսիսարևմտյան՝ անտառապատ լանջերին, ծովի մակարդակից 1334 մ բարձրության վրա: Մակերեսըշուրջ 0,03 ք․կմ, միջին խորությունը 7 մ:

Քարի լիճը գտնվում է Արագածոտնի մարզում, Արագած լեռան վրա, ծովի մակերևույթից 3200 մ բարձրության վրա: Մակերեսը` 0,3 ք․կմ է:

Արմաղանի լիճը գտնվում է Արմաղան լեռան խառնարանում, Մադինա գյուղից 3,4 կմ հարավ-արևմուտք, ծովի  մակերևույթից 2793 մետր բարձրության վրա։ լճակի մակերեսը կազմում է մոտ 2 հա, խորությունը՝ 2,5 մետր։

Արփի լիճը գտնվում է ՀՀ Շիրակի մարզում, Աշոցքի սարահարթում։ Նախկինում բնական լիճ էր։ 1950 թ.-ից վերածվել է ջրամբարի: Մինչև ջրամբար դառնալը մակերեսը եղել է 20,6 քկմ , խորությունը1,6 մ, ծավալը 3 մլն խմ:

2․ Ներկայացնել Սևանա լիճը և դրա կարևորությունը Հայաստանի համար, հիմնախնդիրները։
Սևանա լճի երկարությունը 70 կմ է, առավելագույն լայնությունը՝ 55 կմ։ Հայելու մակերեսը կազմում է 1260 կմ², որով ամենախոշորն է Հարավային Կովկասի տարածքում։ Միջին խորությունը 46.8 մ է, ամենախոր վայրը՝ 83 մ (Փոքր Սևան)։ Ջրի ծավալը 32,92 մլրդ մ³ է: Սևանա լիճը Շորժայի ստորջրյա թմբով բաժանվում է 2 մասի՝ Մեծ Սևանի (37.7 մ միջին խորություն) և Փոքր Սևանի (50.9 մ)։

3․ ՀՀ ջրամբարները, դրանց օգտագործման կարևորությունը։

Թեմա 6

ՀՀ ջրագրությունը անհատական առաջադրանք

1. Թվարկել  ՀՀ ջրվեժները և գրել, թե որ գետերի վրա են գտնվում
   Ջերմուկի ջրվեժ-Ջերմուկ քաղաքում
   Քասախի ջրվեժ-Արագածոտնի մարզի Հովհաննավան գյուղում՝ Քասախ գետի վրա
   Շաքիի ջրվեժ-Սիսիան քաղաքում՝ Շաքի գետի վրա
   Թռչկանի ջրվեժ-Չիչխան գետի վրա՝ Շիրակի և Լոռվա մարզերի սահմանագծում
   Լիճքի ջրվեժ,
2. Թվարկել ՀՀ ջրաբարները,գրել, որ գետերի վրա են գտնվում, ինչ նշանակություն ունեն

Ախուրյան՝(երկարությունը` 186 կմ) սկիզբ է առնում Արփի լճի ջրամբարից, որի հոսքը վերին հոսանքում կարգավորում է ջրամբարի վերածված Արփի լիճը, իսկ միջին հոսանքում` հայ- թուրքական սահմանին կառուցված Ախուրյանի ջրամբարը (525 մլն մ3 ջրի ծավալով): Այս ջրամբարներում ամբարված ջրերն ամռանն օգտա-գործվում են ոռոգման նպատակով: Ախուրյանի վտակ ներից են Գյումրի գետը, Կարկաչանը, իսկ Թուրքիայի տարածքից` Կարսագետը:

Քասախ՝Մեծամորի ձախակողմյան խոշոր վտակն է, սկիզբ է առնում Արագածի և Փամբակի լանջերից: Նրա վրա կառուցված է Ապարանի ջրամբարը, որի ջրերն օգտագործվում են ոռոգման նպատակով:

Հրազդան՝(երկարությունը` 141 կմ) սկիզբ է առնում Սևանա լճից: Լճից բաց թողնվող ջրի քանակը կարգավորվում է: Գետի ջրերը օգտագործվում են էներգետիկ նպատակով, կառուցվել է ջրէկների կասկադ: Հրազդանի վրա կառուցված են նաև ջրամբարներ, որոնցից առավել խոշոր են Երևանյանլիճը և Հրազդանի ջրամբարը` Հրազդան քաղաքում:

Արփա՝ (երկարությունը՝ 133 կմ)հոսում է նեղ կիրճով, տեղ-տեղ ընդմիջվում է գոգավորություններով և հատելով ՀՀ պետական սահմանը` Արաքսի մեջ է թափվում Նախիջևանի Հանրապետթյան տարածքում: Արփայի վերին հոսանքում կառուցվել է Կեչուտի ջրամ բարը, որտեղից սկսվում է Որոտան Արփա–Սեւան ջրատար թունե լի Արփա–Սեւան հատվածը:

1. Կազմել գետ- մարզ- քաղաք եռյակներ

Ախուրյան-Շիրակի մարզ-քաղաք Ախուրյան
Քասախ-Արմավիր, Ապարարան, Աշտարակ-Երևան
Վեդի-Վեդի, Արարատի մարզ
Հրազդան գետ – Կոտայքի մարզ, անցնում է Երևանով
Որոտան – Սյունիքի մարզ, անցնում է Սիսիան քաղաքով
Արփա գետ – Վայոց ձոր, անցնում է բազում քաղաքների միջև

Թեմա 7՝ 21․11․23

ՀՀ ջրագրությունը, լճերը․ Սևանա լիճ

թվարկել ՀՀ լճերը ըստ ծագման և ցույց տալ քարտեզի վրա
Աժդահակի լիճն առաջացել է Աժդահակ հանգած հրաբխի խառնարանում։ Գտնվում է ծովի մակերևույթից 3515 մետր բարձրության վրա։ Այն հանդիսանում է Հայաստանի ամենաբարձր լեռնային լիճը։

Մեծ և Փոքր Ալ լճերը գտնվում են Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերին՝ Սյունիքի բարձրավանդակի հյուսիս-արևմուտքում՝ Փորակների գոգավորությունում: Ջրհավաք ավազանը 140 ք. կմ է: Մեծ Ալ լիճը գտնվում է 2729 մ բարձրության վրա. երկարությունը 3,5 կմ է, լայնությունը՝ 1,5-2 կմ, մակերեսը՝ 5,3 ք. կմ, առավելագույն խորությունը՝ 10 մ: Փոքր Ալ լիճը գտնվում է 2743 մ բարձրության վրա. երկարությունը 1,5 կմ է, լայնությունը՝ 0,5 կմ, մակերեսը՝ 1,6 ք. կմ, առավելագույն խորությունը՝ 7 մ: Լճերն ունեն հրաբխաարգելափակման ծագում:

Լիճը գտնվում է Զանգեզուրի լեռնահամակարգի կատարային մասում, Քաջարանց գյուղից 8,3 կմ հվ-արմ.: Բարձրությունը ծովի մակարդակից3202 մ է, մակերեսը 10 հա, ծավալը1,5 մլն.խմ է, առավելագույն խորությունը 22 մ:

Պարզ լիճը գտնվում է Տավուշի մարզում, Արեգունի լեռների հյուսիսարևմտյան՝ անտառապատ լանջերին, ծովի մակարդակից 1334 մ բարձրության վրա: Մակերեսըշուրջ 0,03 ք․կմ, միջին խորությունը 7 մ:

Քարի լիճը գտնվում է Արագածոտնի մարզում, Արագած լեռան վրա, ծովի մակերևույթից 3200 մ բարձրության վրա: Մակերեսը` 0,3 ք․կմ է:

Արմաղանի լիճը գտնվում է Արմաղան լեռան խառնարանում, Մադինա գյուղից 3,4 կմ հարավ-արևմուտք, ծովի  մակերևույթից 2793 մետր բարձրության վրա։ լճակի մակերեսը կազմում է մոտ 2 հա, խորությունը՝ 2,5 մետր։

Արփի լիճը գտնվում է ՀՀ Շիրակի մարզում, Աշոցքի սարահարթում։ Նախկինում բնական լիճ էր։ 1950 թ.-ից վերածվել է ջրամբարի: Մինչև ջրամբար դառնալը մակերեսը եղել է 20,6 քկմ , խորությունը1,6 մ, ծավալը 3 մլն խմ:

ներկայացնել Սևանա լիճը և դրա կարևորությունը Հայաստանի համար, հիմնախնդիրները
Սևանա լճի երկարությունը 70 կմ է, առավելագույն լայնությունը՝ 55 կմ։ Հայելու մակերեսը կազմում է 1260 կմ², որով ամենախոշորն է Հարավային Կովկասի տարածքում։ Միջին խորությունը 46.8 մ է, ամենախոր վայրը՝ 83 մ (Փոքր Սևան)։ Ջրի ծավալը 32,92 մլրդ մ³ է: Սևանա լիճը Շորժայի ստորջրյա թմբով բաժանվում է 2 մասի՝ Մեծ Սևանի (37.7 մ միջին խորություն) և Փոքր Սևանի (50.9 մ)։

ՀՀ ջրամբարները, դրանց օգտագործման կարևորությունը

Ամփոփիչ առաջադրանք

Սեպտեմբեր
Հայկական լեռնաշխարհի գետերը
Հայկական լեռնաշխարհ
Հայկական լեռնաշխարհ, Հայկական բարձրավանդակ կամ Հայկական սարահարթ, Առաջավոր Ասիայի հյւսիսում գտնվող աշխարագրական տարածք, որտեղ կազմաորվել և հազարամյակների ընթացքում իր քաղաքական ու մշակույքին պատմությունն է կերտել հայ ժողովուրդը։

Գետերը
Հայկական լեռնաշխարհի գետերը պատկանում են երեք ջրային ավազանների։
1․ Պարսից ծոց
2․ Կասպից ծով
3․ Սև ծով

Աշխարահրգրության առաջադրանքների փաթեթ

• Նշել Հայկական լեռնաշխարհի երկրաբանական առանձնահատկությունները

Հայկական լեռնաշխարհը ըն­կած է Եվրասիայի տարածքում Պիրենեյան թերակղզուց մինչև Հնդկաչին թերակղզի ձգվող Ալպ-Հիմալայան լեռնային գոտու գրեթե կենտրոնական մասում: 

Միլիոնավոր տարիներ առաջ, երբ ժամանակակից մայրցամաքները դեռ վերջնականապես չէին բաժանվել և ձևավորվել որպես առանձին մայրցամաքներ, Ալպ-Հիմալայան լեռնային համակարգի տե­ղում եղել է նույնանուն գեոսինկլինալային իջվածքը, որտեղ տարածվել է Թետիս օվկիանոսը։ Դա նշանակում է, որ ժամանակակից Հայկական լեռնաշխարհի տեղում օվկիանոս է տարածվել:

Հայկական լեռնաշխարհը ձևավորվել է մոտ 25−30 մլն տարի առաջ` այդտեղ ընթացող ալպյան լեռնակազմական գործընթացների շնորհիվ։ Ծովն աստիճանաբար նահանջել է, և բարձրացող գեոսինկլինալը վերածվել է լեռնային երկրի, երկրաբանական շերտերը խախտվել են՝ գոյաց­նելով ծալքաբեկորային լեռներ։ Այդ ամենն ուղեկցվել է ուժեղ հրաբխային ժայթ­քումներով։

• Ինչ ֆիզիկաաշխարհագրական միավորներից է կազմաված լեռնաշխարհը
  
  Ներքին Տավրոսի լեռնային համակարգ, Հայկական հրաբխային, բարձրավանդակ, ﬕջլեռնային գոգավորություններ:
  
• Քարտեզի վրա կարողանալ ցույց տալ՝  եզրային ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաներն իրենց գագաթներով, լեռնագագաթները, հրաբխային լեռնավահանները, բարձրավանդակները

Թեմա 2
Հայկական լեռնաշխարհի ջրագրական ցանցը

Ջրագրական ցանցը որևէ տարածքի ներքին ջրերի (գետեր, լճեր, ստորերկրյա ջրեր, սառցադաշտեր, ճահիճներ և այլն) ամբողջությունն է:

ՀՀ տարածքն աչքի է ընկնում անհամաչափ ջրագրական ցանցով, որը բնորոշ է լեռնային երկրներին: Գետերը Հարավային Կովկասի խոշոր գետերի՝ Կուրի և Արաքսի վտակներն են։

Այդ գետերի ջրհավաք ավազանների ջրբաժան գիծը ՀՀ տարածքը բաժանում է երկու անհավասար մասերի՝ Արաքսի՝ 22,56 հազար կմ2 (տարածքի 76 %-ը) և Կուրի՝ 7,2 հազար կմ2 (24 %) ավազանների միջև։ ՀՀ-ում հաշվվում է 9479 գետ ու գետակ՝ 23 հազար կմ ընդհանուր երկարությամբ. նրանցից 379-ը ունեն 100 կմ երկարություն, իսկ 6-ը՝ Ախուրյանը, Դեբեդը, Որոտանը, Հրազդանը, Աղստևը, Արփան, 100 կմ-ից ավելի։ Գետային ցանցի միջին խտությունը 0,8 կմ/կմ քառ. է, առանձին վայրերում՝ 2,5 կմ/կմ քառ.: Գետերը հիմնականում սկիգբ են առնում բարձր լեռներից, որի պատճառով էլ ունեն մեծ անկում, բուռն ընթացք, բնականաբար նաև մեծ ջրաէներգետիկ պաշարներ, թույլ կամ միջին հանքայնացում։

Գետերի հոսքի ձևավորման տեսակետից առավել կարևոր է օդի ջերմաստիճանի փոփոխման բնութագիրը՝ ըստ տեղանքի բարձրության, քանի որ դրա հետ են կապված տեղումների բնույթը, ընդհանուր քանակը և, հետևապես, հոսքի այս կամ այն սնման աղբյուրի մեծությունը։ Հոսքի ձևավորման գործում մեծ է անտառի դերը, մինչդեռ հանրապետությունում այն կազմում է տարածքի ընդամենը 11,2 %-ը։ Գետային ցանցի ձևավորման որոշիչ գործոն է ֆիզիկաաշխարհագրական պայմանների ագդեցությունը. այն ՀՀ տարածքում ինքնատիպ է։ Առկա են տարբեր վերընթաց ջրհավաք գոտիներ, որոնք պայմանավորում են գետավազանների և գետահուների տարբեր թեքությունները, որից և կախված են հոսքի արագությունը, կորուստները, առավելագույն ելքը և այլն։

Հազարավոր տարիներ առաջ հայերը գտել են ջրի էներգիան օգտագործելու պարզունակ եղանակը՝ կառուցել են ջրաղացներ։ Հայկական լեռնաշխարհի գետերի էներգետիկ պաշաղները կազմում են 25-30 միիլիոն կՎտ, որի փոքր մասն է միայն ներկայումս օգտագործվում։

• Կազմել Հայկական լեռնաշխարհի գետերի ցանկ՝ երկարություն, ակունք,ջրային ավազան

ԵՓՐԱՏ

Եփրատը կազմավորվում է Արևմտևան Եփրատի և Արևելյան Եփրատի միախառնումից։ Արևմտյան Եփրատը սկիզբ է առնում Ծաղկավետ լեռներից, հատելով մի քանի դաշտեր՝ ստորին հոսանքում ստեղծվում է Ակն  խոր կիրճը և ապա դուրս գալիս Խարբերտի  դաշտ:Արևելյան Եփրատը սկիզբ է առնում Ծաղկաց լեռների հյուսիսային լանջերից։ Ալաշկերտի  մոտ նրան է միախառնվում Բագրևանդ վտակը։ Մինչ Խարբերդի դաշտում Արևմտյան Եփրատին միանալը գետն անցնում է մի քանի դաշտերով և նրանց միջև գտնվող խոր կիրճերով։ Արածանու ջրերը հազարամյակներ շարունակ օգտագործվել են Խարբերդի, և Մշո  դաշտերի ոռոգման համար։Տիգրիս գետըԵփրատը Մալաթյաի  դաշտում մի քանի վտակներ ընդունելուց հետո սզոցում էՀայկական Տովրոսի լեռնաշղթան և, առաջացնելով ավելի քան 300 սահանք ու ջրվեժ, դուրս է գալիս Միջագետքի  հարթավայր։

ՏԻԳՐԻՍ

Տիգրիսը սկիզբ է առնում Հայկական Տավրոսի լեռներիցև ձևավորվում է Արևմտյան և Արևեվելյան Տավրոսի միախառնումից։ Այն, սնվելով Հայկական Տավրոսի միջին և բարձր գոտու առատ տեղումներից, Եփրատի համեմատ ավելի ջրառատ է։ Ստորին հոսանքում այն միջագետքի հարթավայրում միանում է Եփրատին և կազմում Շաթ-էլ-Արաբ գետը։

ԱՐԱՔՍ

Արաքսը կոչել են հայոց մայր գետ։ Սկիզբ առնելով Բյուրականի լեռների լճակ-աղբյուրներից՝ Արաքսը հոսում է հյուսիս-արևելք և ճեղքելով Հայկակն պարը` մտնում է Բասենի դաշտ:Արաքսը հոսելով Կաղզվանի  ոչ լայն դաշտում առաջացրած 1000 մ խորությամբ կիրճով` գալարուն հունով մտնում է Արարտյան դաշտ։Արաքսը Մեղրու կիրճում սահանքներ առաջացնելուց հետո հոսում է Կուր-Արաքսյան դաշտավայրով և ակունքից սկսած 1072 կմ թափառելուց հետո միանում է Կուրին։Կուր գետըԱրաքսի բերուկները պատճառ են դարձել, որ գետն Արարտյան դաշտում  փոխի հունը։ Արգիշտի խինիլի Արմավիր և Արտաշատ  պատմական քաղաքներից բնակչությունը հեռացել է կենսական նշանակությունը հեռացել է կենսական նշանակություն ունեցող Արաքսի հունը փոխվելու պատճառով։ Արաքսը, ինչպես և Եփրատը, համարվում է դրախտի 4 գետերից մեկը։

ԿՈՒՐ

Կուրը սկիզբ է առնում Կող բարձր լեռնային գոգավորության ճահիճներից։ Վերին հոսանքում այն գեղատեսիլ կիրճերով գետ է։ Ստորին հոսանքում հանդարտ հոսելով ` ներառում է Արաքսը և թափվում է Կասպից ծով։Կուրի նշանավորր վտակներն են Խրամ, Աղստև ,Փարվանա և Թարթառ գետերը։

• կազմել Հայկական լեռնաշխարհի լճերի ցանկը՝ խորություն, մակերես, աղիություն, ձկնատեսակներ, գտնվելու վայր
• Ուրմիո լիճը ընկած է Իրանական բարձրավանդակի սահմանագլխին: Մակերեսով Կապուտանը նշված երեք լճերից ամենամեծն է (շուրջ 5900 քառ. կմ), անհոսք փակ ավազան է և ունի աղի ջուր, որի պատճառով այստեղ ոչ մի ձկնատեսակ չի բազմանում: Գոլորշիացման բարձր աստիճանի պատճառով լճի հայելին անընդհատ կրճատվում է: Կապուտանի ափամերձ գոտին ունի աղի հաստ շերտ: Լիճ են թափվում մի շարք գետեր, որոնցից են Սալմաստը, Ուրմիան, Արասխը և այլն:
• Վանա լիճը հայտնի է նաև Բզնունյաց, Տոսպա, Ռշտունյաց անուններով: Տարածքով երկրորդն է Հայկական լեռնաշխարհում (շուրջ 3800 քառ. կմ), անհոսք լիճ է` խիստ աղի ջրով: Լճի մակարդակը մշտապես տատանվում է`  իջնելով,  բարձրանալով:  Վանա լճի ավազանը հայկական պետականության հնագույն բնօրրան է: Միաժամանակ այն տնտեսական և մշակութային խոշոր նշանակություն ունեցող շրջան է: Լճի ափերին կառուցվել են բազմաթիվ բնակավայրեր` Վանը, Արճեշը, Արծկեն, Խլաթը, Դատվանը, Ոստանը և այլն:

Սևանա լիճը, որը հնում կոչվել է Գեղամա  ծով, ունի քաղցրահամ ջուր և հարուստ է բազմապիսի ձկնատեսակներով (իշխան, կողակ, բախտակ, ինչպես նաև վերջին տասնամյակներին այստեղ բերված սիգ): Մինչև մակարդակի արհեստական իջեցումը լիճն ուներ շուրջ 1420 քառ. կմտարածություն (այժմ​ 1240 քառ. կմ ) և գտնվում էր 1919 մ բարձրության վրա (ներկայումս Սևանը 18 մ-ով ցածր է): Սևանա լիճ են թափվում 28 գետ ու գետակ, որոնցից առավել հայտնի են Ձկնագետը, Գավառագետը, Վարդենիսը, Մասրիկը:  Վերոհիշյալ լճերից բացի լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում հանդիպում են բազմաթիվ մանր լճակներ (մասամբ` աղի), որոնցից հատնի ենԱրճակը, Գայլատուն, Ծովքը, Նազիկը, Արփան, Փարվանան և :

Թեմա 1՝ Հայկական լեռնաշխարհի երկրաբանական կառուցվածքը, մակերևույթի ձևերը

1․ Նշել Հայկական լեռնաշխարհի երկրաբանական առանձնահատկությունները
Հայկական լեռնաշխարհը ըն­կած է Եվրասիայի տարածքում Պիրենեյան թերակղզուց մինչև Հնդկաչին թերակղզի ձգվող Ալպ-Հիմալայան լեռնային գոտու գրեթե կենտրոնական մասում: Միլիոնավոր տարիներ առաջ, երբ ժամանակակից մայրցամաքները դեռ վերջնականապես չէին բաժանվել և ձևավորվել որպես առանձին մայրցամաքներ, Ալպ-Հիմալայան լեռնային համակարգի տե­ղում եղել է նույնանուն գեոսինկլինալային իջվածքը, որտեղ տարածվել է Թետիս օվկիանոսը։ Դա նշանակում է, որ ժամանակակից Հայկական լեռնաշխարհի տեղում օվկիանոս է տարածվել:

2․ Ինչ ֆիզիկաաշխարհագրական միավորներից է կազմաված լեռնաշխարհը:
Միլիոնավոր տարիների ընթացքում ձևավորված Հայկական լեռնաշխարհի ժամանակակից բնությունն աչքի է ընկնում մեծ բազմազանությամբ և մի շարք առանձնահատկություններով։

3․ Քարտեզի վրա կարողանալ ցույց տալ՝  եզրային ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաներն իրենց գագաթներով, լեռնագագաթները, հրաբխային լեռնավահանները, բարձրավանդակները։

Խնդիր։
Որոշե՛ք Սիփան լեռան գագաթին օդի ջերմաստիճանը, եթե նույն պահին Վանա լճի ափին (1800 մ) այն +12 աստիճան է:
4058 – 1800 : 100 × 6 = 12- 13= -1։

Կլիմայի ընդհանուր բնութագիրը
Առաջադրանք.

1. Ծանոթանալ դասանյութին
2. Թվարկել ՀՀ կլիմայագոյացնող գործոնները
   1. չոր մերձարևադարձային
   2. չոր, խիստ ցամաքային
   3. չոր ցամաքային
   4. չափավոր ցամաքային
   5. չափվաոր շոգ
   6. բարեխառն լեռնային
   7. ցույտ լեռնային
   8. ձյունամերձ (խիստ ցուրտ) լեռնային
   
3. Բացատրել ջերմաստիճանային շրջադասություն երևույթը
     Ջերմաստիճանային ինվերսիա, ջերմաստիճանի շրջադասություն,ըստ բարձրության օդի ջերմաստիճանի օրինաչափ նվազման խոխարեն ջեռրմաստիճանի աճի երևույթ:
   
4. Բնութագրել ՀՀ տարածքի տարվա եղանակները, տարվա եղանակների հերթափոխն ըստ բարձրության:
   Ամառային ամիսներին հարավից են թափանցում արևադար ձայն տաքև չոր օդային զանգվածներ, որոնք բարձրացնում են ցածրադիր գոգավորությունների ամառային ջերմաստիճանները(երբեﬓ +40-ից բարձր), առաջանում է երաշտային եղանակներ: Ձմռան ամիսներին մեր լեռնաշխարհ են թափանցում բարեխառն և երբեմն նաև արկտիկական օդակին զանգվածները: Այս տեղ հգաճախակի են վաղ աշնանային և ուշ գարնանային ցրտահարությունները: Լեռների կատարային մասերում՝ 4200-ից սկսած, ձյունը պահպանվում է ամբողջ տարին:

Սեպտեմբեր, Հոկտեմբեր ամփոփիչ առաջադրանքներ